Geschiedenis van de Strelitzia Nicolai

 

Is Strelitzia Nicolai vernoemd naar krankzinnige rokkenjager?

Groot, groter, grootst. In de categorie grote kamerplanten staat Strelitzia Nicolai hoog in het linker rijtje. Ook als het gaat om populariteit. Vanwege de omvang en de prachtige bladeren is deze grote broer van Strelitzia reginae wereldwijd een van de meest geliefde kamerplanten. In het wild kan hij wel twaalf meter hoog worden en lijkt hij op een boom, een grote bananenboom. We zullen hem zelf niet snel zien bloeien in onze huiskamers. Daar zijn de omstandigheden niet ideaal genoeg voor. Maar weet dat als de Nicolai bloeit, hij veel paarsblauwe bloemen voortbrengt met witte kelkblaadjes. De vorm is net als die van Strelitzia reginae. Vandaar dat hij ook wel Witte Paradijsvogelbloem wordt genoemd.

 

Op zoek naar Nicolai: waarom de naam Strelitzia?

Als we het hebben over Strelitzia Nicolai, wie is dan toch die Nicolai? Dat willen we weten. Ga je zoeken op internet dan kom je veel verschillende verklaringen tegen. Laten we beginnen bij het begin, het eerste deel van de volledige naam: Strelitzia. In ons hoofdstuk over Strelitzia reginae lezen we dat Joseph Banks (1743-1820), directeur van de Koninklijke Botanische tuinen in het Engelse Kew, deze plantenfamilie vernoemde naar koningin Charlotte, hertogin van Mecklenburg-Strelitz (1744–1818). Ze was de vrouw van de Engelse koning George III (1738-1820). Waarom het Strelitzia is geworden en niet Mecklenburgia of Charlottia is onbekend.

 

Welke rol speelt Strelitzia augusta?

Joseph Banks gaf ook Strelitzia Nicolai zijn naam, alleen hij noemde deze plant Strelitzia augusta. Die vernoeming deed hij misschien vanwege de imposante uitstraling van de plant. Augusta betekent namelijk verhevene. De Romeinse keizer Augustus gebruikte deze naam voor het eerst als eretitel voor zijn pas overleden vrouw, die wij nu kennen als Julia Augusta. Later kregen veel meer koninklijke en adellijke dames deze naam. Zo heette de moeder van koning George III ook Augusta, net als zijn zus en zijn tweede dochter. De kans is dus groot dat Joseph Banks George III blij wilde maken met de vernoeming van deze Strelitziasoort naar zijn moeder/zus/dochter. Doorhalen wat niet van toepassing is. 

 

Strelitzia staat nog niet in Species Plantarum van Linnaeus

Strelitzia is nog niet opgenomen in het boek Species Plantarum uit 1753, van de vermaarde Zweedse botanicus Carl Linnaeus (1707-1778). Dit klassieke standaardwerk waarin ongeveer 6.000 van de dan bekende planten worden beschreven, wordt alom gezien als het beginpunt van de plantennaamgeving. Linnaeus had namelijk op dit gebied een nieuwe standaard ontwikkeld. Voorop de familienaam, gevolgd door de soortnaam, uiteraard in het Latijn, de taal van de wetenschap in die tijd. En in 1753 hadden we in Europa nog nooit van Strelitzia gehoord. Dat kwam pas twintig jaar later.

 

Wat heeft botanicus Carl Peter Thunberg met Strelitzia te maken?

De eveneens beroemde botanicus Carl Peter Thunberg (1743-1828) was één van de ‘apostelen van Linnaeus’. Zo werden Linnaeus leerlingen genoemd die reizen maakten naar alle bekende delen van de wereld om planten te ontdekken en ze te benoemen volgens het nieuwe namensysteem. Thunberg trad in 1771 in dienst van de Nederlandse VOC en maakte als arts en botanicus reizen naar Zuid-Afrika, Nederlands-Indië en Japan. Hij werkte en studeerde vanaf 1772 drie jaar in Zuid-Afrika. Het zal niet verbazen dat Thunberg in dit land Francis Masson ontmoette, die hier plantenonderzoek uitvoerde in opdracht van de Royal Botanic Gardens in Kew. Samen maakten ze drie ontdekkingstochten. Onder meer naar Kwazulu-Natal en daar vonden ze onze Strelitzia’s. Masson stuurde in 1773 exemplaren naar Engeland. Thunberg naar Zweden. 

 

Strelitzia staat voor het eerst in een boek!

Thunberg zwierf zeven jaar over de hele wereld met als laatste etappe een kort bezoekje aan Joseph Banks in Kew. Na zijn thuiskomst in Zweden gaat hij alle planten beschrijven die hij naar huis heeft gestuurd. Het boek over Zuid-Afrika, dat in 1800 verschijnt, noemt hij: ‘Prodromus Plantarum Capensium’. Vrij vertaald: Eerste wetenschappelijke beschrijving van planten die groeien op de Kaap (Zuid-Afrika). Mede dankzij deze uitgave kreeg hij de bijnaam ‘Vader van de Zuid-Afrikaanse botanie’. Dit is het eerste werk waarin Strelitzia is opgenomen met de namen die Joseph Banks aan de planten heeft gegeven. We zien de vermelding: ‘Strelitzia foliis simpliciter nervosis – augusta’ (Strelitzia met bladeren die gewone nerven hebben – de verhevene); ‘Strelitzia foliis reticulato nervosis – reginae’ (Strelitzia met bladeren waarvan de nerven een webachtig patroon hebben – van de koningin).

 

Is Nicolai de vermoorde laatste tsaar Nicolaas II?

Iedereen blij, want de Strelitzia’s zijn vernoemd. We hebben een Strelitzia reginae en een Strelitzia augusta. Klaar, niks meer aan doen. Maar ho eens even, hoe zit dat dan met die Strelitzia Nicolai? Daar begon dit verhaal toch mee? Klopt, in eerste instantie is de vernoeming van Strelitzia Nicolai best wel een raadsel. Sommigen menen dat de plant is vernoemd naar Tsaar Nicolaas II (1868-1918). Deze laatste keizer van Rusland werd na de Oktoberrevolutie op 17 juli 1918 samen met zijn hele gezin door revolutionairen vermoord. Ter nagedachtenis zou een tropische plant naar hem zijn vernoemd. Maar dit laatste klopt niet. Over Strelitiza Nicolai wordt al in 1858 geschreven, tien jaar voor de geboorte van de laatste tsaar.

 

Is Nicolai tsaar Nicolaas I, achterneef van Queen Charlotte?

De tweede verdachte die vaak wordt genoemd is tsaar Nicolaas I (1796-1855). De reden zou zijn dat Queen Charlotte, je weet wel, zij van de Strelitzia reginae, zijn oudtante was. Charlotte was trouwens ook de oudtante van zijn vrouw. Huwelijken tussen familieleden was in die tijd in adellijke kringen heel normaal, maar dit terzijde. Je zou kunnen denken: de ene Strelitzia noemen we naar de koningin, reginae. De andere naar de tsaar, Nicolai. Maar Nicolaas I had niks met planten. Liever voerde hij oorlog: tegen de Perzen, tegen de Turken en tijdens de Krimoorlog ook tegen Engelsen, Fransen en andere volken. Nee, Nicolaas II is het ook niet. Maar we komen wel in de buurt.

 

St. Petersburg 1855, de botanische tuin krijgt een nieuwe directeur

Om erachter te komen naar wie Strelitzia Nicolai echt is vernoemd, moeten we naar St. Petersburg in 1855. Daar is net de talentvolle plantkundige Eduard August von Regel (1815-1892) aangesteld als directeur van de Keizerlijke Botanische tuinen. Die tuinen zijn in 1726 nog opgericht door tsaar Peter de Grote en liggen op het Aptekarsky-eiland in de Neva rivier. Eerder had Von Regel eenzelfde functie bij de Botanische Tuin van Zürich. Hij was ook oprichter van land- en tuinbouwverenigingen in onder meer Zwitserland. In zijn nieuwe functie richtte hij de Russische Botanische Tuinbouwvereniging op. Het werd een centrum voor land- en tuinbouwhervormingen in het hele land. In navolging hiervan werden overal in het uitgestrekte tsarenrijk gelijksoortige verenigingen opgericht.

 

Eduard August von Regel was wereldberoemd onder botanici

Von Regel was wereldberoemd onder botanici. Het verhaal gaat dat ter ere van zijn zeventigste verjaardag in alle botanische tuinen in de wereld de vlag werd gehesen. Die bekendheid was onder meer te danken aan een haast oneindig aantal wetenschappelijke publicaties over, en beschrijvingen van planten. Eén van zijn meest bekende en populaire werken was het Duitstalige maandblad ‘Gartenflora - Allgemeine Monatschrift fur deutsche, russische und schweizerische Garten- und Blumenkunde’. Ofwel het Maandblad voor Duitse, Russische en Zwitserse tuin- en bloemenkunde. Het verscheen in 1852 voor de eerste keer en werd jarenlang praktisch helemaal gevuld met artikelen die door Von Regel waren geschreven.

 

Er gebeurt iets bijzonders in de botanische tuin van St. Petersburg

In 1857 of 1858, wanneer precies is niet bekend, gebeurt er iets bijzonders in de botanische tuin van St. Petersburg. Misschien ging het toen als volgt: Eduard August von Regel maakt samen met zijn assistent en onderdirecteur Friederich August Körnicke een rondje langs alle planten. Aangekomen bij de Strelitzia’s augusta blijven ze even staan. Misschien wel omdat ze allebei August als tussennaam hebben, wie zal het zeggen. Hoe dan ook, ze zien dat één van de exemplaren van Strelitzia augusta tot bloei is gekomen. ‘Zie jij dat ook Fritzy?’, vraagt Eduard. Friedrich knikt. Beide mannen buigen zich naar de plant toe om alles goed te bekijken. ‘Dit is helemaal geen augusta’, mompelt Friedrich. ‘Nein’, beaamt Eduard, ‘dit lijkt een heel andere soort, we moeten dit verder onderzoeken.’ En vol enthousiasme gaan de mannen aan de slag.

 

Von Regel en Körnicke beschrijven hun bijzondere ontdekking

Het resultaat van dat onderzoek beschrijven ze in jaargang 7 van Gartenflora uit 1858, bladzijden 265 t/m 267. ‘(…) De eerste Strelitzia (reginae) werd in 1773 door Joseph Banks geplant in de Koninklijke tuinen van Kew. Hij bloeide prachtig in 1789 en wekte toen veel bewondering in de internationale tuinwereld. (…) Er is nog een andere Strelitziasoort bekend, één die in de Prodromus van Thunberg “augusta” wordt genoemd. Dit is een mooie bladplant waarvan wij ook enkele prachtige exemplaren in onze botanische tuin hebben staan.’

 

Twee totaal verschillende soorten Strelitzia’s

‘Maar wij geloven nu dat de soort die augusta wordt genoemd, in feite twee totaal verschillende soorten zijn. Want twee exemplaren zijn enorm gegroeid, meters hoog en ze kwamen in de lente tot bloei. Het bleken geen Strelitzia’s augusta te zijn, maar een veel mooiere soort. Het is één van de weinige planten die we kennen die zo groot worden als een palm en die niet alleen prachtige, grote bladeren voortbrengt, maar tijdens de bloei van twee maanden lang ook nog eens een overvloed aan schitterende bloemen.’

 

Strelitzia Nicolai krijgt zijn naam

‘Wij achten het deze plant waardig om de naam van Zijne Keizerlijke Hoogheid, de grootvorst Nicolai Nicolajevitsj te dragen. De beschermheer van de Russische Tuinbouwvereniging in St. Petersburg. Wij dragen de vernoeming Strelitzia Nicolai vol ontzag aan hem op.’ Tot zover Von Regel en Körnicke. Sinds die tijd bestaan augusta en Nicolai naast elkaar, alleen de eerste een stuk anoniemer dan de tweede. En het klopt dat Groothertog Nicholas Nicolajevitsj van Rusland (1831-1891) bijzonder in landbouw geïnteresseerd was. Hij was het zesde kind van tsaar Nicolaas I en zijn vrouw Alexandra Feodorovna. Met deze naamgeving werd de Groothertog niet alleen geëerd. De directie van de botanische tuin hoopte natuurlijk ook op deze manier de keizerlijke zoon te vleien, zodat hij meer geld vrij zou maken voor onderzoek en onderhoud.

 

Wie is deze Nicholas Nicolajevitsj?

In haar boek: ‘De camera en de tsaren; de Romanov familie in foto’s’, schrijft de Britse historica Charlotte Zeepvat over deze Nicholas: ‘Hij was een expert op het gebied van vee, rashonden, paardenfokkerij, vissen, jagen en hij had grote belangstelling voor het beheer van zijn landgoederen.’ We weten inmiddels dat deze Nicolai dus ook beschermheer was van de Botanische vereniging voor Tuinbouw in St. Petersburg en van de Keizerlijke Botanische Tuinen. 

 

Een krankzinnige rokkenjager en geldverkwister

Moeten we nu dus heel blij zijn met de vernoeming naar deze Nicolai? Dat is nog maar de vraag. Charlotte Zeepvat schrijft namelijk ook op basis van bronnen: ‘Nicolai Nicolajevitsj was niet knap, noch erg intelligent. Hij was een rokkenjager die hield van elke vrouw, behalve van zijn eigen vrouw.’ Ze noemt hem corrupt en een geldverkwister. ‘Aan het eind van zijn leven was hij straatarm, dakloos en werd hij uiteindelijk krankzinnig verklaard en opgesloten. Na zijn dood, was er niemand die om hem treurde.’ Eduard von Regel overleefde de Groothertog. Zou hij in zijn latere leven nog wel eens aan hem gedacht hebben en aan die legendarische vernoeming?

 

Whats in a name? Van Nicolai tot wilde piesang tot Inkamanga

En zo komt het dus dat een plant die oorspronkelijk alleen voorkomt in het gebied dat loopt van de Oostkaap van Zuid-Afrika via KwaZulu-Natal tot in Mozambique richting Zimbabwe, vernoemd is naar een niet zo sympathiek overkomende zoon van een Russische tsaar. Het kan raar lopen. De namen die de lokale bevolking aan de plant geeft zijn veel logischer: Natal wilde banaan, Natalse wilde piesang, Giant White bird of Paradise, Isigude in het Ngungi, Isigceba in het Xhosa en Inkamanga in het Zulu. In deze contreien groeit Nicolai vooral in duingebieden en bossen in de buurt van de zee. Locals gebruiken de gedroogde bladstengels voor hun boten en hutten. De onrijpe zaden schijnen een delicatesse te zijn.